Derleyen: Onur Köse
Bu listede Dersim tarihi ile ilgili kitap çalışmaları yer almaktadır. Sıralamanın kitapların niteliği ile ilgisi yoktur.
1- Yerli ve Yabancı Kaynaklara Göre Dersim ve Çevresindeki Arkeolojik Araştırmalar I-II
Serkan Erdoğan – Kalan Yayınları
İki ciltlik çalışmanın içeriği tamamıyla Türkçe, İngilizce, Almanca, Fransızca ve İtalyanca olmak üzere toplam beş dilde yayınlanan makale ile bazı küçük kitap bölümlerinin yeniden ele alınmasıyla meydana geldi. Kuşkusuz, Dersim arkeolojisi ve tarihi üzerine yazılan yüzlerce çalışmayı tek bir kitapta toplamak mümkün olamazdı. İmkân dahilinde, birbirini büyük ölçüde tekrar etmeyen ve konu hakkında aydınlatıcı bilgiler sunan yayınlar tercih edilmiştir. Kitap, Dersim ve çevresinde görülen ilk insan izlerinden Orta Çağ’ın bitimine değin geniş bir yelpazede zaman sınırlaması yapıldı. Kitapta yer alan konuların dizilimi yapılırken kronolojik sıraya uyulmaya çalışıldı. Ayrıca, okuyucuyu ön bilgi edindirmek amacıyla Dersim ve çevresinde egemenlik kuran kültürlerin kısaca bir tanıtımını yapmayı da uygun gördüm.
2- Dersim Tarihi
Turabi Saltık – Babek Yayınları
Dersim coğrafyasının binlerce yıllık tarihini inceleyen kitap, arkeolojik kazılardan Osmanlı Devlet Arşivleri’ne kadar birçok kaynağı kendine temel alıyor. Dersim coğrafyasını ve tarihini bütüncül anlamda kavramak için kaleme alınmış değerli bir çalışma.
Dersim tarihi ile ilgili ortaya atılan pek çok soruya cevap bulabileceğimiz kitapta, Ayrıca Dersim’de yaşamış kadim halkların ve kültürlerin izlerini de bulmak mümkündür.
3- Zamanın Döngüsünde Dersim
Turabi Saltık – Fam Yayınları
Turabi Saltık bu çalışmada, Dersim bölgesini eskiçağ döneminden yakın döneme kadar incelenmektedir. Bir tarih anlatısı içinde Dersim’de yaşayan ve hüküm süren halkları, bu halkların bıraktığı kültür mirasını, dilini, inancını, toplumsal yaşamını sağlayan gelenek ve göreneklerini, ekonomisini, ticaretini anlatmaktadır. Yazar, kitabında yer verdiği düşüncelerini güçlendirmek için yakın dönem tanıklıklarına da yer vermektedir. Bu çalışmayı okuyunca Dersim’in neden “sorun” olarak görüldüğünü anlıyoruz.
Turabi Saltık, bu çalışması ile yok edilmeye ve unutturulma çabalarına karşı, sazıyla sözüyle kuşaktan kuşağa aktarılarak bugüne gelen Dersim’in inancı, dili, kültürü, gelenek ve görenekleri ile tarihini yazılı hale getirmiştir. Bu anlatımlar Dersim’in kültürel mirasının sadece bir bölümüdür.
4- Dersim Tarihi
Ali Kaya – Pervane Yayınevi
Bu önemli eseri dikkatle, sabırla okuyabilenlerin görecekleri gibi, Ali Kaya hem çevrenin hem de merkezin karşılıklı bakış açılarını olabildiğince objektif olarak analiz etmeyi başarmıştır.
Bu kitapta kullanılan temel belge ve kaynaklar şunlardır. Resmi yazılar, raporlar ve belgeler. Çevrede olayları yaşayanların birinci ve ikinci ağız tanıkları, yaşanmışlıklar. Bölge ve olaylarla ilgili yazılmış hikâye, roman, tiyatro eserleri, şiir vb. edebi eserler. Yerli ve yabancı bilim insanlarının bilimsel çalışmaları, kitapları, tebliğleri. O dönem basınının Dersim’le ilgili haberler ve yorumları
Kaya, tüm bu kaynakları başarı ile taramış, değerlendirmiş, yorumlayarak kullanmış ve bu önemli kitabında Dersim’in tarihini, kültürünü, kimliğini, dilini, bu feodal yaşam içindeki bireysel ve toplumsal ilişkiler zincirini ustalıkla okuyucusuna sunabilmeyi başarmıştır.
5- PERTEK Dersim’in Giriş Kapısı
Devrim Tekinoğlu & Annika Törne – Fam Yayınları
Devrim Tekinoğlu ve Annika Törne tarafından hazırlanmış bu değerli çalışma ile Dersim’e Pertek’ten giriş yapıyoruz. Eserde Pertek yöresi tarihi ve kültürü, köylere kadar detaylı bir şekilde incelenmiş ve kaleme alınmıştır. Kaleler, Ziyaretler, inançsal/kültürel mekanlar, mezarlar, efsaneler ve daha çoğaltabileceğimiz pek çok konu eser içinde yer almıştır. Somut tarihi ve kültürel eserler, fotoğraflarla ayrıntılı bir şekilde aktarılmıştır. Dersim tarihi ve kültürüne ve bu yönde yapılacak çalışmalara katkı sunabilecek örnek bir kitaptır.
6- DERSİM’DE OSMANLI SİYASETİ İzâle-i Vahşet, Tashîh-i İtikâd ve Tasfiye-i Ezhân 1880-1913
Vural Genç & Cihangir Gündoğdu – Kitap Yayınevi
Ussama Makdisi, batı merkezli modernite anlayışının hâkim olduğu bir dönemde her ulusun kendi Şarkını yarattığından ve Osmanlıların da bundan muaf tutulamayacağından söz eder. Osmanlı yönetici seçkinlerinin zihinsel arka planındaki Şark’ı büyük oranda Dersim gibi ulaşılması güç coğrafyalarda yaşayan ve merkezi otoriteye itaat etmeyen aşiretler gibi nüfus grupları oluşturuyordu. Bu kitapta ele alınan layihalar bu algıya dair sayısız örnekler sunmaktadır. Dersim’e dair kaleme alınan layihalarda da sıklıkla kullanılan bu oryantalist söylemde yerli halk, keşfedilmeyi ve akabinde “medenileştirmeyi” bekleyen egzotik bir öğe olarak karşımıza çıkar. Dersim, bu zihin dünyasında, Osmanlı dünyasının “vahşi Afrika akvamı” olarak tasavvur edilmekte ve ona karşı alınacak tedbirler için İngiliz kolonyalizminin Sudan pratikleri örnek olarak sunulmaktadır. Layihalarda ideal Dersimli, mutî, vergi ve asker yükümlüklerini yerine getiren, padişah ve halifesine itaatte kusur etmeyen Hanefi bir zümre olarak tasavvur edilirken, asker ve sivil bürokratlar bu dönüşümü sağlamakla sorumlu tutulur. Bu kimseler Dersim’in “Afrika’nın akvâm-ı vahşiyesini andırır” toplulukları karşısında kendilerine medenileştirici bir misyon atfederler. Bu nedenle layihalarda Osmanlı eliti kendi kolonyal pozisyonu çerçevesinde Dersim’de yerleşik nüfusu modern öncesi döneme ait “şakîlik,” “göçebelik” “rafz ü ilhad” terminolojisi çerçevesinde değerlendirecek ve buraya yönelik müdahalesine meşruiyet kazandırmak isteyecekti.
7- Dersim 1938 ve Zorunlu İskân
Hüseyin Aygün – Arketip Kitap
Hukukçu-yazar Hüseyin Aygün, ‘Dersim 1938 ve Zorunlu İskân’ adlı kitabında, 71 yıl sonra elde ettiği 1938 Dersim sürgünlerinin resmî belgelerini yayınlıyor. Kitapta yer alan yüzlerce belge, ağırlıkla İskân Müdürü Dr. Reşad Tanyeri’nin resmi talimatları, sürgün listeleri, telgraflar, sürgün mektupları, hastalık ihbarnameleri, güvenlik, sağlık, nüfus, ölüm, ulaşım konularında gerçekleşmiş resmi yazışmalardan oluşuyor
Aygün’ün bu çalışması, “Dersim ‘38 Sürgünleri” üzerine bugüne kadar yapılmış en kapsamlı araştırma niteliğini taşıyor. Dersim 1938 trajedisini tüm çıplaklığı ile okurun ilgisine sunuyor.
8- Dersim Raporu
İzzeddin Çalışlar – İletişim Yayınları
Kurtuluş Savaşı komutanlarından Orgeneral İzzettin Çalışlar’ın kitaplığından çıkan, yazarı ve yayım tarihi tam olarak bilinmeyen ancak “gizli”, “kişiye özel” ve “kayıt altında” sadece 100 adet basılan Dersim Raporu, Türkiye tarihinin karanlık noktalarından birisi olan Cumhuriyet’in Dersim politikaları hakkında etraflı bir bilgi sunuyor. Osmanlı’dan itibaren sorunlu bir bölge olarak görülen Dersim’de yaşanan ayaklanmaları, bunlara karşı girişilen askerî harekâtları, hükümet tarafından alınan önlemleri ve o günlerden raporun yazıldığı tarihe kadar konuyla ilgili olarak hazırlanan raporların hemen hepsini bir araya getiren kitap yakın tarihe ışık tutuyor.
Dersim’de ve civarında yaşayan aşiretlerin ve üyelerinin ayrıntılı bir içeriğini sunan rapor, “eşkıyayla mücadele” adı altında aslında o günlerden günümüze uzanan bir zihniyeti de ortaya koyuyor: Zorunlu göçten köyleri yakmaya, aşiretleri uçaklarla bombalamaktan adli, kültürel ve ekonomik tedbirlere uzanan; “Türk olduklarını unutan”(!) bölge insanına Türklüklerinin yeniden hatırlatılmasına dayanan yıkıcı, kıyıcı, ulus-devlet inşasına yönelik bir zihniyeti… Dersim’e yönelik çeşitli tarihlerde yapılmış harekâtların askerî planlarını da barındıran bu rapor, dönemin Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak’ın “Dersimli okşanmakla kazanılmaz” ifadeleri düşünüldüğünde, bölgede on yıllardır akan kanın kökenlerini anlamak isteyenler için de önemli bir kaynak.
9- Dersim’in Kayıp Kızları “Tertele Çenequ”
Nezehat Gündoğan & Kazım Gündoğan – İletişim Yayınları
Nezahat ve Kazım Gündoğan, yıllarca uğraşarak, sebatla, Dersim’in bu kayıp kızlarının izini sürdüler. Kendileriyle, yakınlarıyla konuştular. Bu kitapta, yüzü aşkın ‘vaka’ yer alıyor: Ailesinden, kökünden koparılmış insanların çile dolu hikâyelerinden parçalar… Annelerin çocuklarından, hatta bazen kendilerinden sakladıkları sırların hikâyeleri…
10- Dersim Üç Dağ İçinde
Serhat Halis – Notabene Yayınları
Dersim, Osmanlı’dan günümüze, Anadolu’da baskın olan sosyal ve siyasal profilin dışında kalmış bir bölge. Bu özelliği onun hemen her dönem açık bir hedef haline gelmesine neden olmuştur. Dersim’in tarihi bu yüzden büyük acılarla doludur. İnançsal, kültürel ve siyasal refleksleri; Çaldıran’dan şimdiye kadar, kendisini çevreleyen Müslüman topluluklar ve iktidarlarla yaşadığı, kimi zaman açık, kimi zaman ise örtük çatışmaların izlerini taşır. Taşıdığı bu izler Dersim’i, üç büyük coğrafyanın ortasına sıkışmış dağlık bir adaya çevirir. Evet, Dersim dağlar içinde bir coğrafyadır. Zira tarih onun, ancak dağların refakatinde var olmasına izin verdi…
Dersim, hem muhtelif milliyetçi tarihsel çarpıtmalar hem de yöredeki sözlü kültür geleneği nedeniyle hakkında çok sayıda tahrifat, rivayet ve tevatür bulunan bir coğrafyadır. Dersim’le ilgili gerçekler, Dersim dışında doğru bilinmeye, Dersim’de ise kulaktan dolma bilgilerin ötesine geçilerek ele alınmaya ihtiyaç duymaktadır. Bu kitap, Dersim’le ilgili tarihsel ve sosyolojik olguları bilimsel temeller üzerine oturtarak ele alan bir çalışmadır. Bu yönüyle de bir boşluğu doldurma ve tarihe bir başka pencereden bakma çabasının bir parçası olarak ele alınmalıdır.
Eserin yazarları; Serhat Halis, Yaşar Kaya, Şükrü Aslan, Daimî Cengiz, Mehmet Yıldırım, İbrahim Varlı, Şerafettin Halis, Haydar Karataş, Kazım Gündoğan, Ahmet Kerim Gültekin, Mehmet Gülmez, Remzi Ayın
