Dersim Sancağının Tarihçesi

Dersim Sancağı’nın ne zaman oluşturulduğu hakkında kesin bir tarih bilinmiyor. Hangi tarihte oluştuğu konusunda kesin bir tarih yok. Bu konuda tek bilgi: Ma’muretü’l-Aziz Salnamesindeki kayıttır. Burada ki bilgilerde: “Dersim Mutasarrıflığının makarr-ı merkezi vilayete (Harput) 12 saat mesafede ka’in Hozat kasabası olup adi bir karye iken Dersimce mebde-i ıslahat olan 1264 ((1847-1848) senesinde aksar-i Şahane’nin vuruduyla bir kışla te’sis ve o sırada Dersim Sancağı namıyla Mutasarrıflık teşkili”1

Dersim (Hozat) Sancağı’nın kuruluş tarihi, bu Salnamelerdeki bilgilere göre 1848’de kuruldu. Aynı tarihlerde Diyarbakır Eyaleti’nin yönetim şekillerinden değişiklikler yapıldı. 1848’de kurulan Dersim (Hozat merkezli) Sancağı, bir yıl sonra, yani 1849’da Harput Eyaletinden İbrahim Bey adlı kişi şu belgeyle Dersim (Hozat) Sancağına kaymakam olarak atandı: “Harput Eyalet meclis-i kebirinden bi-t-tanzim Harput Valisi devletlu Paşa hazretleri tarafından ba tahrirat irsal kılınan mazbata”2 ile İbrahim Bey Dersim (Hozat merkezli) Sancağı’na kaymakam atanmıştır.

İbrahim Bey, Kemahlı bir ailedendi. 1849’da, aylık 5000 kuruş maaşla Kaymakamlığa başladı. O yıllarda Dersim’den ayrılan Koçgiri de Huseyin Bey ise 1500 kuruş, Kuzucan (Pülümür) de ise Erzincanli Ali Bey 2000 kuruş, Mazgirt te ise Kapucubası Ahmet Ağa, 2500 kuruş maaşla goreve atananlar. Maaşları, Dersim Sancağı’nda henüz hazine oluşmadığı için Dersimlilerden para toplanamadığından dolayı Osmanlı merkezi hazinesinden ödeniyordu.

Dersim Kaymakamı Ibrahim bey bilinmeyen bir sebeten dolayı, aynı sene yani 1849 sonunda görevden alınarak yerine Menemenci-zade Mehmet Bey, 4900 kuruş maaşla Kaymakam oluyor. 1855’lerde ise Dersim Sancak Kaymakamı Mahmut Ağa tayin ediliyor. 1860-1861’de ise Dersim Merkezi Hozat Sancagi Kaymakamı Mehmet Bey Dersim’de Kaymakamlık yapıyor. Dersim’de 1862’den sonra görev yapanlar kimler artık o tarihten sonra isimleri bilinmiyor.

Dersim (Hozat) Sancağı oluşturulunca, Dersim merkezi Hozat olarak şu yazıyla kabul edilmiştir: “Dersim Sancağı’nın teşkil edildiği 1848 tarihinde Sancak Merkezi Hozat yapılmıştır.”3

Bir yıl sonra kış ayında Ocak’ta, Dersim Sancağı’na bağlı olarak Ovacık’a bir kışla yapılması kararlaştırılıyor: “8 Ocak 1849 tarihli bir Layihadan anlaşıldığına göre, Ovacık nam Mahalle bir kışlanın yapılması istenmiş ve bunun masraf defterleri, gönderilerek kabul edilmiştir.”4

Ovacık’a o yıllarda (1849) ilk defa kışla yapımı kararlaştırılıyor. Bu karar, Dersim (Hozat) Sancağı’nın bağlı olduğu Harpt Vilayeti “Devletlu Paşa’sı Vali tarafından alınıyor. Kışla yapımı için ayrılan altın ve Ovacık’ta 800 kişilik iki tabur asker bulundurma kararı veriliyor: “Ovacık Harput Eyaletiyle Erzurum Eyaletinin vasatında vaki olmasıyla orada da’ima miktar-ı kafi asker bulunması lazım eden ve bu cihetle kışla icbal ideceği, Ovacık nam Mahalle 800 kise miktar, mesarifiyle iki taburluk kagir bir kışlanın inşasıyla”5 kararlaştırılmıştır.

Dersim Hozat Sancağı, 1848’de kurulduktan hemen sonra Harput Vilayetine bağlı iken değişiklik önerilmiş Diyarbakır Eyaleti’ne bağlanmıştır. Dersim Kuzucan (Pülümür) ve Mazgirt’de büyük yerleşim kabul edilmiş, buraların bir Kaza olması için: “Koçgiri aşiretiyle birleştirilip toptan bir Sancak itibarıyla Kaymakamlık idaresinin uygun görüldüğü”6 bildiriliyor.

Hozat merkezli Dersim Sancağı, 1849’dan1851’e kadar 4 yıl Diyarbakır Eyaletine bağlı kaldı. Diyarbakır Eyaleti’nden Ovacık’a görevli gelen askerler, Ovacık kışlasını yapmak için Diyarbakırlıların atlarıyla Ovacık’a geldiler.7

Hozat Kışlasının yapımına ise 1852’de başlandı. 1858’de Hozat Kaymakamlık binası ve Hozat Kışlası inşaatı tamamlandı. Bütün bu bina ve kışla yapımlarında ve yol yapımlarında halk zorla ve bedava çalıştırıldı.

Kışla yapımına Diyarbakır eyaletine bağlıyken başlandı. Dersim Sancağı 4 yıl Diyarbakır Eyaleti’ne bağlı kaldıktan sonra yeniden 1851’de Harput Vilayetine bağlandı. “6 Temmuz 1851 tarihin de çıkan bir irade ile Dersim Sancağı Harput’a daha yakın olması sebebiyle yeniden Harput Eyaletine dahil edildi.”8

Hozat merkezli Dersim Sancağı, 1859’da bu defada Hozat’tan, Ovacık’a taşındı. Dersim Sancak merkezi Ovacık oldu. 4 Mart 1859 tarihli şu belgeyle: “Dersim Sancağı’nın makarrı bulunan Ovacık kazası”9 Dersim Sancağı, 1859-1860-1861’e kadar 3 yıl Ovacık merkezli varlık sürdürdü. Yine Ovacıkla ilgili: “H.1276 (1860-1861) tarihli Dersim Sancağı masraf defterlerinde geçen “Kaza-ı Ovacık Re’s-i Liva”10 diye söz edilmektedir.

Osmanlı, 1788’lerden sonra madenleri işletmeye başladı. Bu madenlerin gelirine yönelik idari değişiklikler yaptı. 1788’de Maden-i Hümayun üzerinden Dersim’de kazalar oluşturdu. Koçgiri bu sıralarda kaza sütatüsüne yükseltildi. Kaymakam, Nahiye Müdürü atamaları yapıldı. Ardından ayaklanmalar ve direnişler yüzünden Merkezi Hozat Dersim Sancağı, pek çok defa değişik Sancaklara bağlandı.

Bazen Bayburt Sancağı’na, bazen Harput Sancağına, bazen Diyarbakır Beylerbeyine, bazen Erzurum Beylerbeyliğine bağlandı. Tanzimat’a kadar Dersim Sancağı’nın yönetimi böyle yürütüldü. 1867-1878’lerde ise Dersim Sancağı’nda yenide değişikler yapıldı.

Osmanlıda 1864’te Vilayet kanunu çıkartıldı. Böylece 1867’de Dersim, Erzurum Vilayetine bağlandı. O tarihte Ovacık, Kuzucan (Pülümür) ve Çarsancak Kazaları oluştu, Buralar Erzincan’a bağlandı. Koçgiri’yi Dersim’den ayırdılar. Osmanlıdaki bu yönetim değişiklikleri 1880’e kadar sürdü.

Tarihte Dersim Sancağı 1848’de kurulmuştu. Aralıksız 32 yıl yani 1880’e kadar Sancak olarak, yani Kaza olarak yönetildi. 1880’lere gelindiğinde ise, daha 1864’lerde oluşturulan Vilayet kanunu 16 yıl sonra bu kanuna göre ilk defa Hozat merkezli Dersim Vilayeti kuruldu.

Hozat merkezli Dersim Vilayetine ilk Vali, Fikri Paşa oldu. Sonradan adı Hozat’ta bir mahalleye verildi. Hozat Dersim merkez olarak on yıl Vilayet oldu. 1892 tarihinden sonra Dersim Sancağı lağvedildi. Böylece Dersim Vilayeti 1892’de ortadan kaldırıldı.

Bu tarihten sonra Dersim Sancağı Vilayeti yeniden Harput Vilayetine bağlandı. Hozat merkezli Dersim’de bu defa da Mutasarrıflık oluşturuldu.

Osmanlı devletinin yıkılışına kadar yani 1918’e kadar Dersim Mutasarıflık olarak geldi. 1900’lerde Dersim Mutasarıfları Osmanlı İstanbul merkezli olarak atanmışlardı. 1900’lerden 1918’lere kadar Dersim Mutassarıfları şunlardı:

1892 Ali Şefik Paşa

1892-93 Salih Bey

1894-1895 Mir-i Miran Rüşdi Paşa

1896 Süleyman Salih Efendi

1897 Nüzhet Paşa

1898 Mahmut Nedim Paşa (Nüzhet Paşa’nın oğlu)

1897 sonu İbrahim Bey

1899 Gümüşhaneli Cemal Bey

1900 İbrahim Muhlis Bey

1901 Mehmed Cemal Beğ

1903-1904 Arif Mardini Bey

1905 Mahmut Paşa

1906 Çerkes Ahmet Hamdi Paşa

1907 Mehmet Arif Beğ

1908 Ziya Bey altı ay sonra yerine ve Hayri Bey

1909 İzzet Paşa ( Elazığ’dan tayin edilmişti)

1910 Esat Rauf Bey

1912-1913 Mithat Bey

1914 -1918 Sabit Ziya Bey

Dersim Sancağının son Mutasarrıfı Sabit Ziya Bey’di. Görüldüğü gibi Dersim Mutasarrıflarının görev süreleri hep kısa tutulmuştur. Temel sebebi halka uyguladıkları baskılar… Bu baskılar sonucu halk arasında sürekli itici görüldüler. Halk, onlarla aralarına mesafe koymuş, yüz- göz olmamıştı. Her bir Mutasarrıfın ayrı ayrı zorbalıkları, baskıları olduğu gibi her birinin de ayrı ayrı öyküleri var. Örneğin; 1908’de Dersim Mutasarrıfı Ziya Bey, sadece 6 ay görevde kalabildi. Bunun nedeni, Dersim’de “eşkıyalık yapan” aşiretleri cezalandırmak için emredilmişti. Ziya Bey, bu emri yerine getirmiyor, halkı cezalandırmıyor, bunun üzerine görevden azlediliyor. Yerine Ergani Beyi, Hayri Bey tayin ediliyor.

Dersim’e, 1907-1908’de Kaza merkezli Polis Daireleri kuruldu. Yine o yıllarda Rüşdiye Mektebi’nin yerine Mekteb-i İptidai açıldı. Aynı yıllar Ziraat Bankası kuruldu.

Her bir Mutasarrıf, Osmanlı merkezi idaresine sunulmak üzere Dersim’e dair Raporlar hazırladı. Bu Raporlarda Dersimli Seyitler, Pirler, Dersim aşiretlerinin ileri gelenleri; Fizan’a, Vidin’e, İşkodra’ya, Balkanlara, Ma’a, Afrika’ya, Trablusgarp’a sürgün edildiler.

Dersim’de Mutasarıflar 1918’e kadar görev yaptılar. O tarihlerde artık I. Dünya Savaşı yıllarıydı, Osmanlı devleti kuşatılmış, yıkılmıştı.

Dipnotlar

1. H.Tarihli Ma’müretü-l-Aziz Salnamesi, s.242. Dersim Sancağı, s.34 İbrahim Yılmazçelik, Çağ Ofset, Ekim 1999 Elazığ.
2. Başbakanlık Arşivi İrade Meclisi Vala, No: 18357.
3. BA. İrade Dahiliye, No: 1326
4. İbrahim Yılmazçelik, Dersim Sancağı, s. 36, Çağ Ofset Ekim 1999 Elazığ.
5. BA. İrade Meclis-i Vala. 3542
6. İbrahim Yılmazçelik, Dersim Sancağı, s.35-36, Çağ Ofset Ekim 1999 Elazığ
7. Turabi Saltık, Zamanın Döngüsünde Dersim, s. 119. Fam Yayınları. 2.Baskı Şubat 2018. İstanbul
8. BA. İdare-i Meclisi Vala No: 5817. Age, s.36-37
9. BA. İdaresi Meclisi Vala. No: 18061 Age, s. 39.
10. BA. Cevdet Maliye, No: 9377. Age, s.39