Daha en başında, dinlerin şafağıda ve bugün bile hala Kadın, tek başına toplunun öncüsü, anası, soyun, sopun, sulbün, neslin devamıydı. O anaydı, yol’un, önderi, kılanı, soyu, boyu, çocukları doyurun, doğuran, emziren, besleyendi. Ona özellikleriyle kutsallık verildi, Tanrıça mertebesi tanındı. Tek başına toplumun, sorunlarına çözüm bulan oydu. Anaydı, Güneşe, aydınlığa giden yol’da Kozalak ateşi kozasında ışıldayandı. Boyu, soyu, kılanı, canı sabırla aydınlatandı, Kozalak Ipeğiydi. Her konuda son söz her daim onundu. Sevdi mi pürü pak, saf ve temiz sever. Onun nefretini kazanmak sevgisini kazanmaktan zordur. Bir kere sevdi mi asla nefret etmez. O, sabırdır, ipektir, asi ve asildir.
Alevilikte, “varlıkta birlik, birlikte varlık” içinde İnsani kamiller; doğa ve insan dostu oldu, her nesnenin, bir canı-ruhu (iradesi) anlayışını savundular.
Dağın, taşın, ağacın-ırmağın- börtü böceğin yani doğadaki canlı-cansız varlıkların bir canı, ruhu olduğuna inandılar. Bu, Alevilikte “incinsende incitme” anlayışı içerisinde Ana kadın sevgisiyle buluşmuş olan, hiç bir canı incitmemekti. Onlar bu öğretiyle, doğayla dost oldular. Doğal dengenin sürdürülmesini savundu, insanların, insanca yaşayacağı ortamın yok edilmesine karşı çıktılar. Dağlara, suya, aya, güneşe, ağaçlardan da bazi türe; çekem, merğ, ardıç, meşe gibi bazı türlere kutsallık yüklediler.
Bugün Andolu’da ve Dersim’de bazı dağlarda, köylerin girişinde, küçücükte olsa bir koruluk kutsal kabul edilmiştir. Bu korulukdaki ağaçlardan kurumuşta olsa bir dal odun götürülüp yakılmaz. Ağaçlar, koruluk mekanlar, nefsi kutsiyeye ermişlerin barınağı meken ve makamı kabul edilmiştir.
Günümüzde Dersim Hozat Er Mustafa Ziyareti adğı’nın güney eteklerindeki meşe ormanlarından bir dal odun kesilmez, götürülüp yakılmaz. Er Mustafa, Alevi inancına göre Kırklar Cemi’ne katılmış ulu pirlerdendir. Adıyla anılan dağın zirvesinde mekan tutmuş ulu bir pirdir.
Yine aynı şekilde Pülümür Salördek Köyü’nde Hag ziyareti pınarında da bir koruluk vardır. Bu korulukta da kimse bir dal odun kesmez götürüp yakmaz. Kim ki cana zarar vermiş, o korulukta yaşayan yılan olsa dahi öldürmüşse kendiside yaşamında olumsuzluklarla, hatta ölümle karşılaşmıştır.
Dersim Hozat’ta Koye Sıpi (Beyaz dağ) de Jara Dara Sıpi’deki meşe ağaçları da dokunulmaz kılınmıştır. Burası bir Ana Kadın ziyaret alanıdır.
Derler ki:
Her perşembe günü Dersim’in tüm kuşları, toplanır bu alandaki Ana tanrıça kayasının dibinde çıkan buz gibi soğuk suyun başına gelirler. Soğuk pınardan su içtikten sonra “kuşdiliyle”; ‘Sen tanrıçamsın ben sana beşbin yıldır Tanrıçam’ diyorum ve ardından, Anatanrıça Anahita’ya, Anahata’ya, buradan da Anafatma’ya yakarda bulunurlar.
O soğuk suyun çıktığı kayaların yanıbaşında yüz yıllara meydan okuyan Des Dara Sıpi (On Beyaz Ağaç) vardır. Bu ağaçlara Jara Dara Sıpi denilir. Kim ki bir kabahat kusur işler veya bir kuşun kanadına dahi zarar verirse, ya da bir dal odun keserse, Jara Dara Sıpi, o kişiye; ateşten taş güllelerle top atar, doğaya, zarar vereni cezalandırır.
Bir gün;
Yaşlı bir kadın, iki çocuğuyla keçileri alır gider Koye Sıpi dağına. Gün biter, köye dönmeyince, köylüler onu aramaya çıkarlar. Sabaha doğru onları On Beyaz Ağaçların altında kaya’ya dönüşmüş olarak görürler. Ondan sonra oraya Jara Dara Sıpi adı verilir. O günden sonra o kayalıklara dönüşmüş kadın anaya, Jara Dara Sıpi der, niyaz ve loklamalarla, çıralarla ritüeller yapar kurbanlar keserler.
Günün birinde, bir kişi o yörede meşe ağaçlarını odun diye keserken, Ana Jara Dara Sıpi ateş ve taştan top güller atarak onu ayağından yaralar, aksak bırakır.
Günümüzde hâlâ Dersim’de Buyer Ana, Jel, Anafatma, Anahita, Jara Dara Sıpi gibi daha pek çok kadın ziyaretleri vardır. Her birinin değişik efsaneleri dillerdedir.
Munzur Baba, Düzgün Baba, Sarı Saltık, Ağuçan, Baba Mansur vb. sır hikmet keramet sahibi kabul edilen Ocak Pirlerinin yanında Ana Kadın ziyaretleri de çoktur. Ne yazık ki Alevilerde de erkek anlayış son yıllarda bu kadın ziyaretleri ötelemiş, gölgede bırakmıştır. Oysa Alevilikte kadın-erkek insandır. İnsan candır. Bunlar Alevilikte doğa inançları arasındadır.
