(Sılo Qız’ın ölüm yıl dönümünde onun anısına bu yazıyı
onun dilinden yazmanın saygı gereği olduğunu düşündüm.
Bir eksiklik varsa hoşgörmenizi dilerim)
Sılo Qız, 1916’de dewa Mılu’de amo dina. Na dewe, gola Dersim’ra beştiya, nejdiye hete Demenu’de dewera qerara, namâ xo hezveta xora yeno. Taê vanê Mılu, hezevetera Kudu’raê, taê ki vanê jê Baytar Nuri aşura Mılu’ra (Milli) yenê. Hurde ihtimali ki raveriya xo esta, ama heni aseno ke hetê Kudu tenena gıra onceno. Çhıke naza “Gole Xızır”de Khuresu’ra jargê “Hewsê Dewresê Mılıj” esto, her sere sar sono verde mınete keno, zaten weşiye ser Sılo Qız’ı ki naza lewe Dewresê Mılıj’de dardwe. Sılo Qız, des çhorê Gağanê 2019’de lesa xo bavokê hardê Dersim kerde mara bırıyara şi bi hevalê astaru.
Sılo Qız, lazê Sılemanê Hesen’o. Namê piye xo ki Sılemano ya, o sewetra pi’ra vanê “Sılemano Pil”, deyra ki vanê “Sılemano Qız”, eke qızkerd beno “Sılo Qız”. Maa xo Çena İvrayime Uşen “Saxanıma”. Khalike xo “Heseno Mılız”o. Na çê, az ve az sayıro. Sada xo sare ve sare ra, kêmanê xo dest ve dest, hata Sılê Qıj amê. Nıka namê çê yine biyo “Doğan”. Nufusede namê Sılê Qıj, biyo “Süleyman Doğan”, ama ey kes niya nasnêkeno, nufusede hen bo ki, o Sılo Qız’o.
Sılo Gız, Çiçhe Xanıme’de zewejayi bi. Çhor lazê xo, ju ki çena chıra biya. Namê çena nêzon. Name lazu, Hesen, Heyder, Wuşe, Memed’o. Hetê domonura ki khulê Sılê Qıj xeylê jêderê. Heyder, eke Erzurum’de eskerenia xo keno, xafıla Zerzlê Muş-Varto’yi vejina, eve komê xora şiyê ke ison ra xelesnê, cemsa eskeri dêmdina qeza yêna sare beno dırvetın. Jêde hardde dırvetın maneno, chıra zof gon sona, mıreno. Wuşeni ki Adana’de sono gurenayis uza sıtme ceno mıreno. Haq weşiye chıdo tek dı lazê xo manenê. Ez vaji, hata merdena xo lewe Memed’de bi. Tam se-u çhor seri weşiye ramıte. Çiçek Xanıme rew mırena. E kam ververê Sılê Qıj’de besebıkero bıvozo ke!..
Kemanê chınıtene piye xora pede pede tenê mıseno ke, Piyê xo Sılemano Pil mıreno. Sılo Gız sey maneno, hona des serdero. O oxt vano “mı hewune xode Kemane cınıtenê, sewu rozê mı Kemane-u lawuk bi.” Eke hetera sono dest erzeno kherıke xove xo mıleno, lawuku vano. Eke yeno des dı-des hire seru endi namê xo Dersim’de her charo sono. Caêke veyve beno, sılayiye kenê, sono qonağude Kemanê chıneno, meymanu fino reqsu kay, lauku vano. Vengo barira jê bırbilê gulistani waneno, isu xora vêreno. Qewğa wortê aşurude ke gon çharçh bena ju ke kışino, sono sero şaru vano. Vırende sayireni niya biya…
Tertelê Dersim’de Sılo Qız vışt-u ju/vışt-u dı serdero. “Eskero henen ontiv Dersim ser ke, her ca jê mıleçhuku ğılenê, koyi, dewi, dere-u derxuleyi biv pırê esker. Yê pırê çhek-u topu bi sarê ma deste lopi. Hetera kotra chı qırkerd, mara az nêverda, dew-u çeyi vêsnay, mal-ga dapuro berdi. Qewğa bêhet-u bêdüşti-u bêadaletiya nêanene riyê hardde nê vêniya nê heşniya!”
Tertele ke amo, koti ke ju hunerkar esto esker pêceno ano Qısle Mamekiye. Daêse des phonc tenê. Taê thomur chınenê, taê kemane klarnet falan chınenê, taê ki daul-zurna. Sılo Qız’ı ki wortê yinudero, vengê xo weso, pheçıkê xo hermê kemani serde jê perê mırçıku lerzenê. Esker sıpedra sono kıştenê, sonde eve postalunê gonüra yeno qışle, vano “haydê kürdo, çalın eğlenelim!” Kam ke lez bıkero nanê paskulu ver. “Goni zerê mara sona ke, ne çhare! Hem berveme, hem chıneme…” “Têwertede qeseykenê, hirenê qırenê, ama nê yê zone ma zonenê nê ki ma iyê yine… Rozê mı kemanê ju esker guret ke bıchıni, qariya vajiya mıde, çhopolera henêne eştera bınê gosê mı ke çhik verê çhımune mıra peray. Zof zorê mıra şi, şine tholdede hurdi hurdi, mêanki mêanki bervune..”
Niya qesey kerd mırê Sılê Qıj…
Almanya’da suka Ştutgart’de ma komelê kerdiv ra. Ez vaji sera 2005 veya 2006 bi. O sıre ma hunermendê Desrsim ke kot estê sılyıye kerdenê ardenê “Stuttgart Dersim İnisiyatifi”de kerdenê meymane, chırê program vıraştenê. Her keş zof waşt; vake “Sılê Qıj’i ki sılayiye kere bêarê”. Rınd beno, sayirerê Dersimêro khano, namdaro, ey sılayiyê nêkeme, kam keme. Ama çhıme ma nêbırnenê, neway seredero, kokumo, tiğarede şikino nêşikino, çiyê yeno sare bınê gunade maneme. Hevalu vake “la lawo metersê o hona jê çhiko, thawo nêbeno, yeno!” Ma va, “eke hêno chırê telefon bıkerime eke wazeno bêro. Onca ki eke toxtoruna perskerê rımd beno.” Bileta ey ma chırê rusnê, sılayiyê kerd ame. Raşt ame ke hona jê çhikyo! A sewe sewera bine biye! Kam ke hesna voşt ame, salonde ca nêmend! Sürprizero gırsi ki “Çola Heru”na Memê Çhapan kerd! Meğer ke serva Sıle Qıji ju sewede kılamera heneê vıraşta ke pers meke, thomurê xo gureto amo. Çhapan, nêjdiyê Stuttgart’de Kornwestheim vanê çê xo uzadero. Çê xo jê muza Helen’yo. İşte a kılama “Apo Sılema”ni xatırê uzayra mende.
“Apo Sılema Apo Sılema
Mave xerdi, xêre ama
Paynoro neway sere hên ama
Apo Sılema, xalo Sılema
Ez persu kenu tı çaê ama
Na sone hayata ala sevana
Derdu kena têra eve kemana
Apo Sılema, xalo Sılema
Ameyme gınayme Alamanya
Mara dür mendo welatê ma
Jê sıtê kowu biya meymanê ma
Apo Sılema, xalo Sılema
Tı ke şiya wertê qomê ma
Eke tora perskerd serva ma
Vaze Mem naleno eve zonê ma
Apo Sılema, xalo Sılema
Program’ra tepiya sonde piya şimê Besigheim’de Çê Şayinê Demenij. Dewa mara ramêt şerore chı torne Xıdırê Uşen Mustafa Eroğlu ki kamera xo gurete ame movetê ma qeydkerd. Na fotoğraf xatırê a rozara mend. (Uwo ke Werte madero, bırae Şahin Ali xocewo)
Sılo Qız, düyê Tertelê Dersim bi. Zaru zulum verê çhımunê eyde kotkar, eve sayirena xora saadên kerde. Zerera gon şiye. Kılamunê eyde adır bi, dü bi, tenge biye, ajiyê biye. Kemane xo destte bervenê, zırçhenê. Naliya mau mordemu, zırçhayise çenu domonu jê laşerê gonin eyde gur kerdenê. Sılo Qız, çhemê derd-u khulê Dersim bi. Pêro kativ are eyde ameyiv pêser, bivi derya. Tı ke peskarê chıvê delğe dano, eve kefu kefurra manzara terteleyi ano verê çhımunê to, nefese to bırino.
Surgunra tepiya, sarê Dersim Sılo Qız mêanki mêanki berdenê çewunê xo, derdê xo, tertelede çhı ke amo sare chırê qeseykerdenê, eyi ki nê çarnenê kılamu vatenê. Hona keske nêthorenê qale Dersim bıkero, o kotenêra ajiya yine dıme, zırçhiya yinu şin-u şivanê yine kardenê are ardenêra zu. Tertele Dersim heni kutve phoştia tarihra ke qe vind nêbeno. Chesur bi! Raa Alamanya ke biye ra sarê Dersim kot are şi Almanya. Uza ki her ca jê rêçha xoj, rêçha Hitler hona newuye biyê. Çhı beno bıvo, jê tersê Tertelê Dersim nêbeno ya! Nêtersay, şi. Zonê yinu ki nêzonenê, eve ismaru ra juvinrê salıx da, tenê tenê mısay. Teyipe xo, kasetê xo gureti peyser amey. Kılamê Sılê Qıj, iyê Sey Qaji, şarê wayirê merdu pêro oncay teyipu ser. Zof rınd yenora mı vir; çewu sılayiye kerdenê berdenê, tenê halete denêve chı hata sewelete kılamê ey ontenê teyipu ser. Hên hên derdê terteleyi pêro eyde amey pêser, o bi düyê Tertelê Dersim! O sıre ma domen bime, jêde fam nêkerdenê, ama pilune ma kê kılamê dey gosdêne bervis peskarê chı biyenê, jê laşerê çhırtane hêrş kerdenê war.
Çhor seyra jêde kılamê Sılê Qıj nıka her cade nalênê. Onca bi eskare ke, qe ju ordi hondê kılamê sayiru qoyin (mokem) niyo! Pençhe zulum beno wele sono, hukme kılamu maneno!
Çıqaşe ke Sılo Qız ardra xo viri Tertelê Dersim qe keş vira nêsono. Merdena dewrê sera jüyene de hurmetra amera xo vir.
Naêde Yusuf Hayaloğlu’yi ki xovira mekerê, o ki Dersimiz sayirero hewlo. 15’e Gağan 1953’de Kemaliye’de amo dina, ama aslen Ovacığerawo, vıstorê Ahmet Kaya’yo, bırae Gülten Kaya Hayaloğlu’yo
