Anadolu topraklarında tarih boyunca pek çok ayaklanma cereyan etmiştir. Anadolu her dönem haksızlığa ve zulme karşı bir meydan okuyuşa şahit olmuştur. Bunlardan birisi etkilerini günümüze kadar taşımış olan Babai Ayaklanmasıdır. Babai Hareketi, Anadolu kültürünün önemli bir dönüm noktası olarak karşımıza çıkar. Babai Ayaklanması Anadolu Selçukluları topraklarında 1239-1240 senelerinde cereyan etmiştir. Ağırlıklı olarak Heterodoks (Sünni İslam dışı) kitlelerin katıldığı bu hareket içerisinde, Alevi İnanç önderleri önemli bir rol oynar. Bu anlamda Babai Hareketi’nin inançsal yönü de güçlüdür. Yine, Hristiyan ve Yahudi kitleler gibi farklı inançlardan guruplarda ayaklanma içerisinde yer almıştır.
Babai Hareketi’nin Baba İlyas-ı Horasani ve Baba İshak olmak üzere iki büyük önderi vardır. Bunlar aynı zamanda toplumun inanç önderleridirler de. Babai hareketi de ismini bu önderlerden alır. Baba İlyas-ı Horasani ve halifesi Baba İshak, 13. asırda Horasan, İran, Irak ve Anadolu coğrafyalarında etkin olan Vefaiye tarikatına bağlıdırlar.
Babai ayaklanmasının ana nedenleri olarak iktisadi, toplumsal ve siyasal bir takım problemler karşımıza çıkmaktadır. Dönemin Anadolu Selçuklu yönetiminin baskıları ve yoksulluk karşısında, toplum önderlerinin baş kaldırışı ve halk kitlelerinin tepkileri, ekonomik ve siyasi temelli bir ayaklanma hareketine dönüştü. Babai Hareketi Orta Anadolu’nun Doğusu, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerini etkisi altına hızlıca almış ve buradaki halk kitlelerini harekete geçirmişti. Babailer, çok kısa sürede devletin karşısında büyük bir güç olarak çıkmıştır. Babai hareketi bu esnada pek çok heterodoks kitleyi de birbirine kaynaştırmıştır. Bu büyük kitlesel birliktelikte, tarikatlar, ocaklar ve halk tabanı birbiriyle bütünleşmiştir.
Anadolu Selçuklu hükümdarı II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in halk üzerindeki baskısı, toplumun sefalete sürüklenmesi ve zulme uğraması üzerine, Baba İlyas inançsal gücünün de desteğiyle halkı örgütlemeye başlamıştır. Gerek halifeleri yoluyla gerekse bizatihi kendisi insanları ortak bir mücadele için örgütleme çabasına girişmiştir. Kısa sürede toplanan askeri gücü Baba İshak yönetmiştir. Baba İshak komutasındaki kuvvetler, Amasya, Kırşehir, Adıyaman ve Dersim sınırlarını içerisine alan geniş sahada A. Selçuklu egemenliğini sona erdirmiş ve başkent Konya’ya doğru ilerlemeye başlamıştı. Kırşehir önlerine kadar Anadolu Selçuklu orduları on iki kere mağlup edilmiştir. Babai hareketinin inançsal motivasyonlarının güçlü olması ve akabinde kazanılan zaferler, onların Allah tarafından desteklendiği imajını güçlendirmekteydi. Bu anlamda A. Selçukluları askerlerinin de motivasyonu kırılmış vaziyetteydi. Hükümdar Babai tehdidi nedeniyle başkent Konya’yı terk etmişti. A. Selçuklu yönetimi çareyi paralı Frank askerlerini getirtmekte gördü. Ağır zırhlı Frank birlikleriyle Kırşehir Malya ovasında yapılan son savaşta Babailer yenildi. Baba İshak savaş meydanında öldürüldü.
Babailerin mağlubiyeti sonrası Anadolu Selçuklu güçleri büyük kıyımlara başladı. Ayaklanmada rol alanlardan yakalananlar Konya’ya götürüldü ve akıbetleri burada son buldu. Baba İlyas Amasya’da öldürüldü. Gerek önderlerden gerekse zulümden kaçan halktan bir kısmı da Dersim gibi korunaklı coğrafyalara çekildiler.
Babai Ayaklanması dini motivasyona sahip olsa da temelde problemleri, devlet ve devletteki yozlaşmaydı. Halkın üzerinde gezdirilen sopa, ağır vergiler ve açlık bir tepki doğurmuştu. Dolayısıyla mezhepsel bir çatışma söz konusu değildi. Babai Hareketi içerisindeki kitleler Sünni halka ve Sünni yerleşimlere zarar vermemişlerdir. Sadece Anadolu Selçuklu ordularıyla muhatap olup, onlarla savaşmışlardır. Temel dertleri sistemdeki çürüme ve adaletsizliği ortadan kaldırmaktır. Yani bir anlamda sınıfsal bir ayaklanmadır. Köylülerin, konargöçer kitlelerin, yoksul şehirlilerin, inançsal anlamda zulme uğrayanların bir tepkisidir. Öte yandan bunlarla birlikte, ayaklanmaya katılan kitlelerin Baba İlyas başta olmak üzere, bir takım şahısların inançsal kimliklerinden de hareketle onlara mehdi, kurtarıcı vb. anlamlar yükledikleri de bilinmektedir.
Babai Ayaklanması neticesiyle Anadolu Selçuklu devleti her ne kadar ayaklanmayı bastırsa da ciddi bir güç kaybetmiştir. Askeri ve yönetimsel çöküş hızlanmıştır. Babai hareketi çok geniş boyutlara sahip bir meseledir. Alevilik içerisinde önemli bir dönüm noktasıdır, bunun yanı sıra siyasi ve kültürel pek çok etkileri de söz konusu olmuştur. Günümüz Anadolu kültürünün mayalanmasındaki rolü büyüktür.
