Dersim üzerine onlarca raporlar hazırlanmıştı. İlki 1896’da Şakir Paşa ve Zeki Paşa Raporuydu. Lahia ve Salnameler hariç ikinci Raporda 1903’te Dersim Sancağı Mutasarrıfi olan Mardini Arif Paşa’nın hazırlayıp Osmanlı hükümetine sunduğu bu Rapordur. Her dönem hazırlanan Raporlar sonucu Dersim’e, askeri seferler başlatılmıştı.
Osmanlı, bu seferlerin hiç birinde de başarı elde edemedi. Her operasyonun başına ayrı bir Paşa atadı. Onlarda dönemlerinde Dersim üzerine ayrı ayrı ve her biri diğerinden daha ağır Lahia ve Raporlar hazırladılar. Daha 1775’lerden başlayarak, 1848 ve ardından 1880-1896 şimdide, 1903-1905-1906-1908,1911-1914 ve sonrasında Dersim üzerine verilen Raporlar sonucu; planlı, programlı hazırlıklar yapıldı. Adım adım 1937-1938 kırım ve katliamı gerçekleştirildi.
1901’de Dersim Eyalet Sancağı Mutasarrıfı Mahmut Paşay’dı. Dersim’de halka baskı uygulamış, katliamlar yapmıştı. Dersim üzerine ağır koşullar ileri sürümüştü.
1902’de ise Dersim Eyalat Sancağı Mutasarrıfı, Istanbul’dan Dahiliye Nazeretince görevlendirilen Çerkes Ahmet Hamdi Paşa’ydı. Ahmet Paşa, 6 ay görevde kalabilmişti. Mutasarrıf Ahmet Paşa, gelen emirlere uymamıştı. Bunun için görevden alınmış, Istanbul’da mahkemeye verilmişti: “Harekat-ı gayrı-i maraziyesinden naşi taht-ı mahkemeye alinmak üzere işinden el çekdirlerek taht-ı mahkemeye” 1 verilmişti. Ahmet Paşa, adıyla bugün hala Hozat Deresinde, bir Çeşme vardır. Hozatlılar Çeşmeyi korumuş, adını unutmamışlar. Bugün o çeşme başında Hozat gençleri rakı içmektedirler. Bu olayı bilen az olsada Çerkes Ahmet Paşa’nında içkiyi sevdigi anlatılır oralarda.
1905’de ise Dersim Mutasarrıfı Musa Celal Bey olur. Musa Celal Bey’de, Dersim üzerine sayfalar dolusu raporlar hazırlamıştı. Baskılar uygulamış, sürgünler gerceklestirmişti. Askeri seferlerin sürekliliğini savumuş, katliamlar yapmıştı.
1907’de ise Dersim Sancağı Mutasarrıfı Osman Paşa olmuştu. Osman Paşa’da Dersim’e kötü davranmıştı. Mutasarrıf Osman Paşa’nın Harput Valisi ile arası açılınca, Harput Vilayeti Paşası, Osman Paşa’yı görevden aldı, yerine Ziya Paşa, Dersim Eyalat Sancağı Mutasarrıfı odu. Ziya Paşa, Osmanlı emirlerine uymadı: “Bu tarihlerde Dersim Sancağı’nda sadece eşkıyalık yapan aşiretlerin cezalandırılması emredilmiş olmakla birkikte, Ziya Bey, bu emri dinlememiş olduğundan azledilmiş,” 2 görevden el çektirilmişti.
1907 sonu, 1908 başında ise Hozat merkez Dersim’de Polis dairesi kurulmuş, Ziraat bankası ve mektep açılmıştı. 1909′ da Izzet Paşa, 1910-1911’de Sabit Paşa (Sabit Bey) 1915’ten Osmanlının yıkıldığı 1918’lere kadar Dersim Eyalat Sancağı Mutasarıfları bu Paşalar olmuştu. Her birinin ortak özellikleri vardı. Bu ortak özellikler: 1-Aralıksız askeri sefeler düzenlemek, 2- Baskı ve katliamlar yapmak, Alevi / Kızılbaş kimliğini inkar, Dersimlilerin dilini, etnik yapısını ‘Kürtlesmiş Türk’ görmek, 3-Sürgünler gerçekleştirmek.
Desim Eyalet Sancağı Mutasarrıfları Osmanlı Paşalarının Dersimlilere yönelik bu üç özellikleri her paşa tarafından ortaklaşılmış, baskıları anlatan temel bir anlayış olmuştu. En başta 1896’daki Şakir Paşa ve Zeki Paşa Raporlarna dayanıyordu. 1903’te Dersim Eyalet Sancağı Mutasarrıfı Mardini Arif Paşa, zalimlikleriyle unutulmadı. O, Dersimli Pirlerin, Dedelerin ve halkın içinde ileri gelenlerin İşkodra’ya, Ma’a, Fizan’a, Vidin’e, Trabulusgarp’a, Afrika’ya sürgünlerini savunurken, bir daha Dersim’e ayak basmamalarını istemişti.
Dersim kırım ve katliamı en başından beri planlı, programlı bir kırım ve katliamdı. Daha o zamanlar Dersim Sancağında; Mazgirt, Ovacık, Nazımiye, Çemişgezek’te mevcudu 2000’i bulan 500’er kişilik 4 Tabur asker vardı Mutasarrıf Arif Paşa, Dersim’de bu mevcut askerleri az görüyor ve operasyon yapmaları için; 2 Tabur ile 4 top ve silah, mühimmat daha talep ediyordu.
Dersim Sancak Mutasarrıfı Mardini Arif Paşa’nın (Arif Bey’in), Osmanlı hükümetine gönderilmek üzere, yazdığı ve 1903’te Elazığ vilayeti valisine teslim ettiği Raporun tam metni şöyledir:
1-Dersimli’lerin tecaüz itiyadları hayat kaygusundan doğmuştur.
2-Çemişgezek ve Çarsancak Kazaları’nda meskün olanların yüzde ikisinden ma’adası Sünni ve merkez Kazası’nın Hozat kasabası ile 60 hanelik İnceağa (İnciğa T. Saltık) karyesinde (köyünde T.S) meskun ahali Sünni olup mütebaki Ovacık ve Kızılilise (Nazmiye) Kazaları’nda meskün bulunanların umumi Şi’i’dir. ( Bilinçlice Dersim Alevi-Kızılbaşlığı Şi’i gösteriliyor Turabi Saltık) Mazgirt Kazası’nda da yalnız Mazgird kasabası ile Daraburun Köyü Sünnidir. Sünniler devlet tekalifi ifa ederler ve hükümete mutidirler.
3-Dersim’in ekseryeti nüfusunu teşkil eden ve fenalıkların da amili olan Şii’ler, aktı nikah ve gusul ve defi emvat gibi, işleri yapan ve sazla ve sözle mesaili diniye hakkında halkın maneviyatını hakim olan Dede ve Seyyidlerle halkın dünyavi umuruna hakim, ruhu şekavetle meluf olan iki yüzlü ve müflis olan ağalar elinde esirdir.
Dersim’de ıslahat yapabilmek için ise:
A-Dersim dahilinde merkezleri Ovacık, Nazimiye, Mazgirt, Çemişgezek olmak üzere bulundurulan beşer yüz mevcutlu dört tabura ilaveten iki tabur ve iki top ilave olunur ve işe Mazgirt ve Hozat cihetlerinden başlanarak tedibata devam oluna bir koldan Kızılkilise (Nazmiye) ve Kalan, diğer koldan Ovacık cihetlerine kadar gidilirse maksadı asli hasıl olur.
B-Ancak bu hareketler yapılırken Dersimlilerin elindeki her nevi eslihayı temamen toplamak.
C-Kura bakayasını toplayıp uzaklara göndermek.
D-Seyit ve Dede ve Ağa ünvanı altındaki şekavet ve mefsedet, muharrik ve müşevvik ve amilleri yakalanarak bir daha Dersim’e ayak basmamak şartile Ma’a ile İşkodra, Trabulsgarp ve Fizan gibi uzak yerlere sürmek.
E-Vergi bakayasını tahsil etmek.
F- Mücrim ve maznunları yakalayarak adliyeye teslim etmek.
4-Bu tarzı icraat Dersim asayişini temin edecek ve Dersim’i ıslah kalbi bir vaziyete sokacaktır. Zira vakte’l-mine’l-evkat kavli filine uyan Dersimlileri nusuf ve lütuf ile uslandırmak ve mütekabilen bin ahdü yemin ile verecekleri teminata inanmak Dersim’i ve Dersim’lileri görüp bilenlerce mümkünattan değildir. Binaenaleyh Dersim’e afv yolu Dersim’i ancak biraz daha müzmin bir vaziyete sokacak yoldur.
5- Harekatı takip edecek ıslahat esaslarına gelince:
A-Ovacık’ta mükemmel bir hükmet konağı, telgrafhane ve bir kışla inşası.
B-Erzincan-Ovacık-Hozat-Harput yolunun inşası,
C-Fırat üzerinde de asma bir ahşap köprü inşası
6-Esaslı icraat ve ıslahatın henüz vakti merhunu gelmemiş ise:
A-Dersim’de 80 neferlik bir ester süvari bölüğünün teşkili ve bölüğün mevsimi şekavet olan Haziran ila Teşrin-i evvel aylarında iki müfreze halinde Hozat ve Çemişgezek Kazası’nın Şimal mıntıkasında memur etmek,
B-Cürüm faillerinin cezasız kalmaması ve Dersim’in mühim olan bu illetin tedavisi için Jandarmanın kifayet etmediği hallerde (muhabere-i duradur ile bir tabur kadar) kuvvetin tahriki salahiyetinin verilmesi,
C- Eğin, Çemişgezek ve Arapkir mıntıkasındaki nizamiye askeri ve jandarmalarla takibatın teşdidi,
D- Erzurum Vilayetince Kığı cihetinde seyyar bir müfreze sevk olunarak tatbikatın tecdidi.
Şu suretle alınacak tedbirlerle ciddi bir takip yapılır ve birkaç şaki öldürülür ve yakalanırsa aklı gözünde olan Dersimlileri yıldırır. Yılgınlık asayiş işlerinde ilk adımdır.
7-Dersimlilerin tecavüz sahaları haricen Kığı, Kemah, Kuziçan, Kuruçay, Eğin, Arapkir, Divriği kazalarının ve dahilen de Hozat’ın ve kısmen Çarsancağın devlet tekalifini ifa eden halkıdır.
8-Vakayii ve fezayhi irtikap edenler en ziyade Hozat’ın Koç Uşağı, Şam Uşağı, Ferhat Uşağı, Abbas Uşağı, Kırgan, Bahtiyarlı aşiretleri ile Ovacık kav Uşağı, Beyt Uşağı, Kalan aşiretleri ve Mazgirt’in Yusufanlı, Demanalı, Alanlı ve kısmen Kureşanlı aşiretleri, Nazimiye’nin de yine Kureşanlı ve Haydaranlı aşiretleri efradıdır.. Tedibi en ziyade lazım aşiretler de bunlardır.
9-Anadolu vilayetleri müfettişi Şakir Paşa’nın tekkeler ve mektepler ihdası, asayiş mükemmelen istihsal olunmadıkça dersim Mutasarrıflığı ve kaymakamlığının tevhidi ve askeri idare temini ve bazı kazaların vilayete raptı ve 4’üncü ordunun takip ettiği siyaset cümlesinden bu mıntıkada Hamidiye teşkilatının tatbiki fikirlerile mutabık değilim. Mamafih Dersim’de çalışacak kaymakamların çok iyi olarak intihap ve terfihleri mutlak bir ihtiyaçtır.
10-Dersim öteden beri şayi ve zan olunduğu gibi umumen Kürt değildir. Çemişgezek ve Çarsancak kazaları halkı kamilen Türktür. (Türk gösterilmesi İttihat Terakki kadrolarının o yıllardaki temel politikasıydı. Mazgirt ve Çarsancak’ta çok önemli oranda Ermeniler Mardini Arif Paşa raporunda yok kabul edilmişti Turabi Saltık) Hozat kasabası İnceağa (İnciğa T.S.) karyesi ve Torut aşireti halkı Türktür ve fakat ihtilatlar neticesinde Kürtleşiyorlar. Mazgirt kasabası ile bir kafriye halkı ve Ovacık Kazası’nın Ova köyleri halkı da neslen Türktür. Ve halen lisan-ı Türki üzerine mütekellimdirler. Yalınız tesadüf olunur ki, Ovacık Türkleri hem Kürtleşmiş ve hem de Şiileşmişler. ( O dönem hazırlanan bütün raporların ortak özelliği Dersim’de herkesi Türk gösterme anlayışı İttihat Terakki anlayışıdır. Turabi Saltık) Kızılkilise (Nazmiye) kamilen Şii ve Kürttür. Dersim Sancağı Türklerin pak kadim mevasıdır. Türklerden gayri hiçbir neslin asar ve hatıratına tesadüf olunmaz.
Kaynaklar
SALTIK; Turabi: Dersim Tarihi, Babek Yayınları, Nisan 2019 İstanbul. 1-BA. Başbakanlık Arşivi, Irade Dahiliye,11. RA.1321, Hususi: 22 *Dahiliye Vekaleti Jandarma Umum Komutanlığı. Dersim, s.191-194. *XIX. Yüzyılın ikinci yarısında Dersim Sancağı, s.169-172. İbrahim Y., Çağ Ofset Ekim 1999 Elazığ
